ELEŞKİRT TARİHİ
Ömer KETENÇİ
Manisa Celal Bayar
Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Sosyal Bilgiler ve
Türkçe Eğitim Bölümü
Sosyal Bilgiler
Öğretmenliği 3.Sınıf Lisans Öğrencisi
GİRİŞ
Eleşkirt
ilçesi, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Murat Bölümü sınırları içerisinde
kalmaktadır. İlçe kendi adıyla anılan ova üzerine kuruludur. İlçe idari
bakımdan Ağrı merkez ilçeye bağlıdır. Eleşkirt, ismi Ermenice Alashkert kökeninden gelir. Kürtler Eleşkirt'e Elajgir
veya Zétikan diye adlandırırlar. İlçe bağlısı olarak merkez hariç olmak üzere
ilçe merkezine bağlı; 3 belde, 61 köy ve 8 mahalleden oluşmaktadır. 1926 yılına
kadar ilçe merkezinin şimdi köy statüsünde olan Toprakkale tarafında olduğu
söylenmektedir. Daha sonra Trabzon-İran transit yolu Eleşkirt'ten geçince ilçe
merkezi buraya taşınmıştır.[1]
Eleşkirt Tarihi
Eleşkirt in tarihi
Urartulara kadar uzar. Zira Pirabat ve Toprakkale, Urartulardan kalma önemli
bir yerleşim merkezleridir. Urartular zayıflanınca burası Medler tarafından
İran topraklarına katıldı. Eleşkirt, Murat vadisinin Erzurum a geçit veren batı
ucunda olduğu için, İran ve Kafkaslar ileAnadolu arasında bir köprü niteliği
taşıdı. Bu sebeple tarih boyunca orduların geçtiği, bazen de savaştığı bir alan
oldu. Toprakkale ve verimli Eleşkirt ovası; Arsaklılar, Romalılar, Sasaniler,
Araplar, Bagratlılar, Bizanslılar, Selçuklular, Moğollar, ilahlılar,
Celayırlılar, Karakoyunlular ve Akkoyunlular egemenliğinde kaldı. 1064 te çağrı
Bey in oğlu Yakuti bey tarafından fethedildiği halde, zaman zaman İranlıların
işgaline uğradı. Timurlulardan şah Ruh ile Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf ve
oğulları arasında mücadelelere sahne oldu. Yavuz Sultan Selim döneminde
Safeviler den alınıp Osmanlı topraklarına katıldı (1514).ilçe Osmanlı idaresi
altında bulunduğu süre içinde önceleri Van, sonra da Erzurum eyaletine bağlanan
Beyazıt Sancağının ocağı olarak yönetildi. Beyazıt Sancağının Erzurum a
bağlandığı sırada 5 bucak, 115 köyden meydana gelen bir kaza haline getirildi.
1828, 1856 ve 1877 1878 Osmanlı Rus savaşlarında bir süre Rusların eline geçti.
[1] GİRGİN, M,. 1991, Eleşkirt Ovası
ve Çevresinin Fiziki Coğrafyası (Doktora Tezi). Atatürk Üni. Kütüphanesi,
ERZURUM
Eleşkirt
1877-1878 harbinde savaş alanı oldu. Tatlıoğlu Mehmet Paşanın savunduğu bölge,
Paşanın şahadeti üzerine Rus ordularının kontrolüne girdi (7.6.1878). Savaşta
yenik sayıldığımız için Ağrı topraklarının büyük bir kısmı ile birlikte
Eleşkirt de, 1878 Yeşilköy Antlaşması ile Ruslara bırakıldı. Daha sonra Berlin
Kongresinde bu karar düzeltilerek, ilçe Osmanlı Devleti ne geri verildi. 16
ocak 1914 de tekrar Ruslarca işgal edildiyse de 16 Nisan 1918 de geri alındı.Toprakkale
1687 yılında ilçe olmuştur. 1925 te ilçe merkezi Zedikan a taşında ve adı Eleşkirt
oldu. Cumhuriyet in ilk yıllarında Beyazıt a bağlıyken, sancakların
kaldırılması ve 1927 yılında Ağrı nın vilayet merkezi olmasıyla buraya
bağlandı.ilçe nin ayakta kalabilen en önemli tarih yapısı, Mirza bin Abdi
tarafından 1687 tarihinde yaptırılan Toprakkale köyündeki Toprakkale Camii dir.
Camii korunma altına alınmış ve 1967 yılında onarım görmüştür. Aynı köyde bir
de kale vardır ki, Urartulardan günümüze kadar birçok uygarlıklardan izler taşımaktadır.[2]
İlk Çağda Eleşkirt
Trabzon-Ağrı transit
karayolları üzerinde yer alan Eleşkirt İlçesi köklü bir tarihe
sahiptir.Eleşkirt ilçesi varlığını en eski Devirlerden beri sürdürmeye devam
etmiştir.Bir çok kültür ve medeniyet eserlerini taşıyan bölgenin tarihi oldukça
eskidir. İ.Ö 2000'li yıllardan önce kuzeyde küçük Asya'ya gelen Akad'larla
Amurru'lar Bilindiği kadarıyla bölgenin ilk sakinleridir.Bunlar daha sonraları
Luvi'ler ve Hitit'ler takip etmişlerdir.Bölgeye daha sonraları Gutiler,Ur
devleti.Amurru'lar sahip olmuşlardır.Sonraki yıllarda bölge Hitit'lerle
Hurri'ler arasında egemenlik Savaşlarına sahne olmuştur. İ.Ö 1115 yıllarında
Karadeniz tarafında gelip Mezopotamya'yı işkal etmek isteyen Muşki'ler bölgeye
egemen olmuşlarsa da egemenlikleri Sami Aramilerinin bölgeyi istila etmesiyle
son bulmuştur. M.Ö.900-600 yılları arasında Urartu'ların hakimiyet alanında
kalan Eleşkirt Eski Urartu krallığının sayılı kalelerinden biridir.Eleşkirt
daha sonra Asur'lular hakimiyeti altına girmiş ve Med'lerle Asur'lular
hakimiyeti arasındaki hakimiyet mücadelelerine sahne olmuştur.O tarihten sonra
güney Kafkasya'dan Anadolu'ya girmek isteyen Bütün ordular için geçiş yeri olan
zaman içerisinde o devrin süper güçleri Persler ve Roma (Bizans) imparatorluğu
arasında el değiştirmiştir.İ.Ö.334 tarihinde büyük İskender'in Çanakkale
boğazını geçip Hindistan'a kadar uzanan fetih hareketleri sonucunda Eleşkirt de
alınmış ve Roma hakimiyeti alanında
Helenistik
kültüre dahil olarak bazen Romalıların bazen de bölgedeki Ermeni krallıkların
hakimiyetinde kalmıştır.[3]
Hun Türkleri
Atlı-göçebe
Saka Türk'lerinin Doğu Anadolu'ya gelmeleriyle Eleşkirt bölgesi ilk kez
Türklerle ve onların hakimiyetleriyle tanışmıştır.Saka Türklerinin İranlılara
yenilmesi ve Sakaların Arsaklı'larla işbirliğine gitmeleri sonucunda
anavatanları Doğubeyazıt-Eleşkirt bölgesi olan Küçük Arsaklar devleti
kurulur.Bu devirde Eleşkirt ovasının adı Bagravand'dır.İ:S:60-225 tarihleri
arasında Ortaasyadan batıya doğru yayılma amacında olan Luşan orduları da kısa
sürelide olsa bölgenin sakinlerinden olmuştur.395 tarihinden sonra Kafkasları
geçerek Anadolu'ya giren Batı Hun'larını doğu bölümü başbuğlarından Kursık ve
Basık'ın Eleşkirt'ten geçerek Erzurum üzerinden Fırat ve Karasu havzaları
yoluyla Malatya ve Çukurova'yı ele geçirmeleriyle Eleşkirt Bölgesi İlk Türk
akınlarıyla karşılaşmıştır.398 yılında Roma imparatorluğunu baskı altına alan
Hun'lar böylece Anadolu'yu ele geçirmişlerdir
Selçuklular Döneminde
750
yılında itibaren de Abbasi nüfuz sahası içerisine girmişlerdir.1054 yılında
itibaren Türk akınlarıyla Karşılaşan bölge Tuğrul Bey ve Çağrı Bey'in oğlu
Yakuti Bey tarafından Türk idaresi altından alınmıştır.(1064)Anadolu
beyliklerinden Saltuklular'ın nüfuz bölgesinde kalan Eleşkirt daha sonraları
Sökmenliler(Ahlatşahlar)'in egemenlik sahasında kalmışlardır
Osmanlılar Döneminde
Osmanlı
hakimiyetine Yıldırım Beyazıt zamanında giren Eleşkirt bölgesi daha sonra
Celayir'lilerin eline geçmiştir.Bundan sonra İlhanlı ve Timurluların
saldırılarına maruz kalan bölge Timurlulardan Şahruh ve Kara Yusuf'un çocukları
arasındaki mücadelelere sahne olmuştur.Karakoyunlu hükümdarı İskender Mirza
1421 tarihinde Eleşkirt yakınlarında yapılan savaşta Timurlulardan Şahruh'u
yenmesiyle birlikte bölgedeki Karakoyunlu hakimiyeti pekişir.Eleşkirt
Karakoyunlu ve Akkoyunlular'ın hakimiyetinden kaldıktan sonra kısa bir sürede
Safevi hakimiyetine geçmiştir.İmparatorluk devrinde bazen Van çoğunlukla
Erzurum eyaletine bağlanan Bayezid sancağı mülhakatından olarak bir ocaklık
olarak yönetilmiştir.
SONUÇ
Görüldüğü
gibi bölgede birçok millet yaşamış ve bölge tarih boyunca farklı devletlerin
egemenliği altında girmiştir. Buna bağlı olarak gerek maddi kültür gerekse
manevi kültür bir karışıma uğramış heterojen bir kültür ortaya çıkmıştır.
KAYNAKÇA
Yorumlar
Yorum Gönder